ETXOLA ERREKAKO ZUBIAN EGINDAKO ESKU-HARTZEA

1. ZUBIAREN KOKAPENA.

Etxola Errekako zubia izen bereko errekan dago, Urumea ibaiarekin bat egiten duen lekutik 2,5 km gora.

Koordenatuak UTM ETRS89, X: 585968; Y: 4783976; Z: 152

• AURREKARIAK.

Etxola Errekako zubia eraikin berezia da, eta bere egitura arinagatik, neurriengatik eta leku isolatu batean egoteagatik nabarmentzen da. Urteagak (1989) egindako artikuluaren ondorioetan, honako hau adierazten du:

Etxola-errekako zubia, maila guztietan da aparta. Atal deskribatzailean aipatu dugun bezala, arku bakarreko zubia da, dobelatua, erdi-puntukoa. 1,5 m-ko zabalera duen bide batekin. Arku liraina, airosoa eta diseinu bikainekoa (2,5 m-ko erradioa eta 5 m-ko diametroa), paralelorik gabea gure lurraldean (1989:158).

             Haren eraikuntza-garaia ezezaguna zaigu, eta egile beraren arabera, Hernaniko udal-artxiboan ikertu arren, bilaketa alferrikakoa izan zen.   

Etxolako zubiak ere badu beste ezaugarri berezi bat Gipuzkoako beste zubiekiko. Gure probintziako zubi nabarmenak garaiko iturri idatzietan dokumentatuta daude. Etxolakoa, ordea, ez da aipatzen kontsultatutako dokumentazio ugariren artean. Horri dagokionez, Hernaniko Udal Artxiboan egindako lana alferrikakoa izan da. Aldiz, ez da horrela gertatzen aztertzen ari garen beste zubiarekin. Eremu horretan egindako egokitzapen-lanen artean aipatu du Konpainiak, zonaldeko mineralak ustiatu dituela duela hamarnaka urte arte (Urteaga, M.; 1989:157).

Ez du jatorriari buruzko erreferentzia idatzirik, baina industriaurreko tekniken bidez irekitako hurbileko meategi batek zubiarekin lotzeko aukera ematen zuen. Hori dela eta, 2015ean, Felix Ugarte Elkarteak datatze arkeologiko bat egin zuen meategian, bere lanen data ezagutzeko. Meatzearen ezaugarriek adierazten ziguten suarekin ireki zela, gure inguruan XVIII. mendera arte erabilitako torrefakzio-sistemarekin, eta, beraz, datatze arkeologikoan lortutako ikatzaren analisiak zubia eraikitzeko garaiari buruzko orientazioa eman zezakeela. C14ko datazioen arabera, meatzea 1434 + – 29 urteen artean ireki zen, Behe Erdi Aroan (Studer, G. Ugalde, Tx., 2024:44), eta data hori zubiaren eraikuntzarekin ere bat etor zitekeen. Bestalde, Felix Ugarte Elkarteak egindako meatze-prospekzioek ez zuten meatze-aztarna erromatarrik aurkitu XX. mendearen hasieran ustiatu zen galena- eta kalkopirita-barrutian, eta aztarna utzi du bailara osoan. Hori da bere jatorri erromatarra baztertu eta Erdi Aroko fabrikaren alde egitera gonbidatzen gaituzten arrazoietako bat. Bestalde, gure lurraldean garai horretako harrizko zubirik ia ez dagoenez, horrek ere badu bere garrantzia.

• ZUBIAREN DESKRIBAPENA.

Erdi-puntuko arkuko zubia da, 5 metroko zabalerakoa eta 2,5 metroko altuerakoa, nibelazio-ardatzetik hasita. Egiturari dagokionez, Paleozoikoko hareharri silizeozko dobelekin egina dago, eta horien azaleratzeak distantzia txikira egiazta daitezke. Material hori, ziurrenik, elementu erresistente gisa duen gaitasunagatik eta, aldi berean, zizelkatzeko erraztasunagatik aukeratu zen. Zubia hiru dobela-lerrotan eraiki da, 1,5 m-ko zabalera emateko. Ibaian gora eta ibaian behera zubian dauden erdiko dobelen lerroa desagertu egin da, eta erdiko lerroko dobelak soilik geratu dira originaltzat. Ibaian gora dauden erdiko dobelak konpondu direla ikusi da, eta horien ordez landu gabeko arbel-lauzak jarri dira. Arkua Triasikoko hareharriekin eta Karboniferoko arbelekin egindako zimendatze baten gainean bermatzen da eskuinaldean, eta ezkerraldean, «in situ» arrokaren gainean, kasu honetan, Karboniferoko arbelen gainean, aurrez zizelkatua eta nibelatua. Zubi-bularrak tokiko harrizko harlangaitzez eginak daude.

• ESKU-HARTZEEN HISTORIA

Etxola errekako zubia 1984an aurkitu zuten, Luis del Barrio eta Txomin Ugaldek egindako prospekzio arkeologikoetan. Hernaniko Ugaldetxo auzoko bizilagun batzuek Olaberriren lekuan zubi «erromatar» bat zegoela adierazi zieten, eta, beraz, toki horretara abiatu ziren, ibaian gora, burdinolaren hondakinetara iritsi arte lehenik, eta bi zubietara gero. Berehala atentzioa eman zien bere arintasunagatik nabarmentzen zen erdi-puntuko arkudun zubiaren eta XX. mendeko lehen hamarkadetan eraikitako karpanel-arkudun zubi astunaren aparteko egiturak, sulfuro-meatzeetara zeraman errepidearen zati baitzen.

Ondoren, lehen prospekzio bat egin zen inguruan, gertuko meatzea eta XX. mendeko meatze-barrutia aurkitu ziren, eta zubiaren lehen garbiketa egin zen, planoak eta argazkiak egiteko.

Urte batzuk geroago, 2003an, eta Hernaniko Udalak Felix Ugarte Elkartearen zuzendaritza teknikoarekin antolatutako nazioarteko auzolandegi bati dagokionez, zubiaren garbiketa berria egin zen eta zubia inguratzen zuen sastrakaren zati bat kendu zen. Azkenik, azken garbiketatik 23 urte igaro zirenean, aipatutako elkarteak txango gidatu bat egin zuen Etxola Errekako zubi eta meategira. Hogei bat pertsonak parte hartu zuten, eta egiaztatu zuten landaredia berriz ere ari zela zubia irensten, eta beste esku-hartze bat egin behar izan zela zubiaren kontserbazioa zaintzeko.

Zubiaren egoerak asaldatuta, Felix Ugarte Elkarteak hura garbitzeko dirulaguntza eskatu zion Hernaniko Udalari, eta eman egin zitzaion. Zubia garbitzeko lanetan, elkarte eskatzaileko kideez gain, Ereñozuko bi bizilagunek ere parte hartu dute.

• ZUBIAREN ONDARE-KALIFIKAZIOA ETA ESKATUTAKO BAIMENAK.

Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak 65. fitxan «Eraikitako kultur ondare» gisa kalifikatu du Etxola errekako zubia. Horregatik, Gipuzkoako Foru Aldundiko Kultura Departamentuari dagozkion baimenak eskatu zitzaizkion. Landarediaren garbitasun esklusiboa azpimarratu zen, lur-mugimendurik gabekoa; beraz, ez zen beharrezkoa esku-hartze arkeologikorako baimena. Bestalde, Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak «Ondasun Kalifikaturik» ez zuenez, zubiaren fabrikan esku hartzeko baimenik ere ez zen behar.

• ETXOLA ERREKAKO ZUBIA GARBITZEKO ESKU-HARTZEA.

Dirulaguntza jasotzeko aurkeztu zen proiektuaren arabera, zubia garbitu eta mantendu egin behar zen. Izan ere, zubiaren zati handi bat landarez estalita zegoen, eta ez zen kontserbatu behar. Helburua landaredia ezabatzea izan zen, eta, bereziki, sustrai zuntzezko eta sakoneko landareak, zubiaren egitura-elementuen pitzaduretan sartzen direnak, eta, ondorioz, zubiaren elementu erresistentea osatzen duten dobelen, zubi-bularren eta zimenduen desplazamendu-arriskuagatik hondatzea. Inguratzen zuen zuhaixka-landaretzak zubiaren egonkortasunari eragin ziezaiokeen, eta, beraz, egitura nagusia kolapsatu.

Garbiketa egin da, eta horri esker, kontserbazio-egoera ebaluatu ahal izan dugu eta aurkitu zenetik izandako aldaketak eta narriadura konparatu ahal izan ditugu, 1984an eta 2003an egindako gangaren argazkiekin alderatuta.

6.1. ESKU-HARTZEEN EGUTEGIA.

Data: 2024.08.26. Etxola Errekako meatze-barrutira bisita garbiketa lanaren plangintza egiteko. Olaberriko burdinolaren eta 13. mendeko meatze-galeriaren aztarnak ere aztertu ziren.

Data: 2024.11.23. FUEko kide batzuk «in situ» egon ziren landaredia kontrolatzeko lehen esku-hartzerako, hau da, ingurune natural batekin bateragarria den herbizida ekologikoa aplikatzeko (fumigatzeko), Erdi Aroko zubiaren eremuan dagoen landaredia kentzeko eta, sei hilabetez, landaredi berriaren hazkundea murrizteko.

Data: 2024.11.30. FUEko eta Ereñozuko Bizilagunen Elkarteko kideek zubiko eta inguruko landarediaren ezabaketa osatu zuten, eskuzko metodoen bidez, mota guztietako landare-eragileak kenduz eta, ahal zen neurrian, sustraiak erauztea azpimarratuz. Erreminta txikiagoekin eta hainbat eskuila motarekin, zubiaren garbiketa xehetasunez errematatu zen.

Data:2025.01.19. Proiektuan aurreikusitako lanak amaitu ziren, eta bi zubien fotogrametria egin zen bi helburu zehatzetarako. Lehenik eta behin, teknika hori erabiltzen da zubiaren hiru dimentsioko lekuko birtual bat egiteko eta, horrela, kontsulta- eta azterketa-dokumentu bat izateko. Bigarren helburua etorkizunean kontserbazio-egoera eta bilakaera alderatzea da.

Azken esku-hartze gisa, bi itxitura egin dira Erdi Aroko zubiaren sarbideetan, metro bateko altuerako sare metalikoarekin eta tratatutako egurrezko zutoinekin. Itxituraren asmoa da bisitariak bertatik ez igarotzea, zubiari kalte erantsia eragin diezaiokeelako; izan ere, egoera txarrean dagoenez, saihestu egin behar da.

• ONDORIOAK

Garbiketa amaitu ondoren, egungo egoera 1989ko M.Urteagaren marrazkiekin eta 1984an eta 2003an ateratako argazkiekin alderatu da, eta zubia neurriz hondatu dela egiaztatu da, goiko tinpanoko dobelen mugimendu batzuk edo zati batzuk galdu direla egiaztatu baita.

Sustraiekin zubia larriki hondatzen ari ziren landaredia kendu da, bereziki zuhaitzezkoa eta zuhaixkazkoa, baina goiko aldea higatzeko arriskuari eusten zaio, klimatologiaren ondorioz, eta horrek galtzadaren oinarria osatzen duten manposten mugimendua eragin dezake. Fabrikan infiltratutako euri-urak, izotz-urtze efektuarekin batera, egitura eramailea hondatu eta hauskortasuna areagotu dezake. Hori dela eta, zubiaren egoeraren aldizkako jarraipena ezinbestekoa da etorkizunean hura lehengoratzea eta sendotzea beharrezkoa den ebaluatzeko.

Landaredia aldi baterako kentzen da; beraz, kontrolatu egin behar da, gutxienez urtean behin, arrisku hori minimizatzeko.

BIBLIOGRAFIA

Studer, G.; Ugalde, Tx. ; Arqueología minera en Gipuzkoa. Kobie 40. Bilbao 2024.

Urteaga, M.; El puente de Etxola erreka. Munibe 41. San Sebastian. 1989

ARGAZKI-DOKUMENTAZIOA:

  2024ko Abuztuko egoera